Таҳкими ҳифзи ҳуқуқи инсон дар Тоҷикистон: тадбирҳои қонунгузорӣ зидди шиканҷа ва муносибати бераҳмона

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифзи ҳуқуқии шаҳрвандонро аз шиканҷа, муносибати бераҳмона ва пастзанандаи шаъну шараф тавассути ворид намудани як қатор тағйиру иловаҳо ба қонунгузории ҷиноятӣ ва мурофиавӣ-ҷиноятӣ, Кодекси иҷрои ҷазои ҷиноятӣ ва қонун дар бораи нигоҳдорӣ дар ҳабс пурзўр намуд.

Ин тағйирот ба пурзӯр кардани ҷазо барои ҷиноятҳои зидди инсон, тавсеаи ҳуқуқи гумонбаршудагон ва айбдоршавандагон, ҳимояи ноболиғон ва баланд бардоштани шаффофияти мурофиаҳои судӣ равона гардидаанд, ки мутобиқсозии қонунгузории миллиро бо стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи инсон таъмин менамояд.

Озодӣ аз шиканҷа ҳамчун ҳуқуқи мутлақ эътироф шудааст, ки ба ҳеҷ гуна истисно дар ҳеҷ ҳолат - хоҳ вазъияти фавқулода, хоҳ ҷанг ва хоҳ таҳдиди дигар ба амнияти миллӣ иҷозат намедиҳад. Ин мамнуият ҳам дар шартномаҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва ҳам дар jus cogens - меъёрҳои ҳатмӣ барои ҳамаи давлатҳо бидуни имкони маҳдудсозӣ муқаррар карда шудааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҷузъи ҷомеаи ҷаҳонӣ уҳдадор шудааст, ки тавсияҳои аз институтҳои байналмилалӣ, аз ҷумла кумитаҳои СММ гирифтаро оид ба масъалаҳои гуногуни пешгирӣ ва мубориза бо шиканҷа ва дигар намудҳои муносибати бераҳмона, ки қисми зиёди онҳо қисман ё пурра иҷро шудаанд, амалӣ созад, аз ҷумла барои татбиқи муқаррароти Конвенсияи зидди шиканҷа ва дигар намудҳои муносибати бераҳмона, ғайриинсонӣ ё пастзанандаи шаъну шараф ва ҷазо чораҳои мушаххас андешад.

Тайи чанд соли охир ба қонунгузории Тоҷикистон тағйироту иловаҳои зерин ворид карда шуданд:

Тағйиру иловаҳо ба Кодекси ҷиноятӣ ворид карда шуданд, ки ба пурзӯр намудани ҷазо барои ҷиноятҳои марбут ба шиканҷа, муносибати бераҳмона ва сӯйистифода аз мақом равона шудаанд. Ин ислоҳот, ки дар солҳои 2019-2022 қабул шудаанд, уҳдадории давлатро барои пурзӯр намудани чораҳо муқобили нақзи ҳуқуқи инсон инъикос мекунанд.

Моддаи 129 (Ба таври номатлуб иҷро кардани уҳдадориҳо аз ҷониби кормандони тиббӣ). Ҷазоҳо тибқи қисмҳои 2 ва 3 сахттар карда шуданд, ки ҷавобгарӣ барои хунукназариро дар соҳаи тандурустӣ, бахусус дар ҳолатҳое, ки амали кормандони тиббӣ метавонад ба бераҳмӣ нисбати беморон оварда расонад, пурзӯр менамояд.

Моддаҳои 138, 139, 141, 142, 142(1) ва 142(2) (Ҷиноятҳо нисбати ноболиғон). Дар сурати содир шудани ҷиноят нисбати кӯдак якумра маҳрум кардан аз ишғоли вазифа дар соҳаҳои маориф, тиб, варзиш ва фарҳанг пешбинӣ гардидааст. Гузашта аз ин, муҳлати даъво барои ин моддаҳо бекор карда шуд, ки маънои ҷавобгарии фаврӣ барои чунин ҷиноятҳоро дорад.

Моддаи 143, эзоҳи 1 (Шиканҷа). Муқаррароти қисми 1 бо фаро гирифтани истилоҳи «ё шахси сеюм» васеъ карда шуда, ҷазоҳо зиёд карда шуданд - муҳлати маҳрумсозӣ аз озодӣ тибқи қисми 2 аз 5-8 ба 8-12 сол ва дар қисми 3 аз 10-15 ба 12-15 сол зиёд карда шуд. Ғайр аз ин, ҷазои иловагӣ дар шакли маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба муҳлати аз 5 то 15 сол муқаррар карда шудааст.

Моддаи 314 (Сӯйистифода аз ваколати мансабӣ). Ҷаримаҳо ва муҳлатҳои маҳрумият аз озодӣ ба таври назаррас зиёд карда шуданд - тибқи қисми 3 то 10 сол ва бо ҷазои иловагӣ маҳрум кардан аз ишғоли мансабҳои муайян ба муҳлати то 5 сол. Ин чораҳо нисбати сӯйистифодаи коррупсионӣ, аз ҷумла ҳолатҳои пайванд бо истифодаи зӯроварӣ ё шиканҷа татбиқ мешаванд.

Ба Кодекси мурофиавии ҷиноятӣ тағйироту иловаҳо ворид карда шуданд, ки ба пурзӯр намудани ҳуқуқҳои мурофиавии гумонбаршудагон, айбдоршавандагон ва адвокатҳои онҳо, инчунин ба баланд бардоштани шаффофияти мурофиаи судӣ нигаронида шудаанд. Тағйиру иловаҳо, ки бо қонунҳои №1696, №1702, №1755 ва №1777 тасдиқ гардидаанд, ба мутобиқсозии қонунгузории миллӣ ба стандартҳои байналмилалии ҳуқуқи инсон ва адолати судӣ мусоидат мекунанд.

Ҳамин тариқ, моддаи 12 бо истинод ба муқаррароти қонун дар бораи ҳимояи давлатӣ ҳифзи ҳаёт, саломатӣ ва моликияти иштирокчиёни мурофиаи ҷиноятиро муайян мекунад. Дар моддаи 14 қоидаҳои марбут ба махфият ва ҳифзи маълумоти шахсӣ мушаххас гардидаанд.

Моддаи нави 35(2) ворид карда шуд, ки тартиби ҳатмии гирифтани иҷозати судиро барои гузаронидани амалҳои тафтишотӣ, аз қабили муоина, кофтуков ва гирифтан муқаррар менамояд (мувофиқи моддаи 13-и КМҶ).

Ҳуқуқҳои мурофиавии гумонбаршудагон ва ҳимоятгарони онҳо хеле васеъ карда шуд. Ҳоло гумонбаршудагон ҳуқуқ доранд бо қарори оғоз намудани парвандаи ҷиноятӣ шинос шаванд (м. 46, қ. 4) ва адвокат барои иштирок дар парванда дар асоси ордер ва шиноснома (м. 49, қ. 2) роҳ дода мешавад. Ҳуқуқи ҳимоятгарон низ васеъ гардид - онҳо акнун ҳуқуқ доранд моҳияти айбномаро донанд ва бо маводҳои парванда шинос шаванд (м. 53, қ. 2). Гумонбаршуда ва ҳимоятгари ӯ бояд пешакӣ бо дархостҳои то маҷлиси судӣ пешниҳодшуда шинос шаванд (м. 111, қ. 2).

Механизми шикоят ва дастрасӣ ба адолати судӣ пурзӯр гардид. Ба моддаи 23 (қ. 1) имконияти шикоят кардан на танҳо аз амал, балки аз беамалии шахсони мансабдор илова шуд. Моддаи 119 номгӯи асосҳои пешниҳоди шикоятҳоро васеъ мекунад, моддаи нави 119(1) бошад, тартиби алоҳидаро барои шахсони дар ҳабс қарордошта муқаррар кардааст. Моддаи 50 низ пурра карда ва моддаи 50(1) ворид карда шуд, ки тартиби пардохти кори ҳимоятгар аз ҳисоби давлатро танзим менамояд.

Барои таъмини шаффофияти мурофиаҳои судӣ тағйироти ҷиддӣ ворид карда шуданд. Акнун судҳо метавонанд матни ҳукмро пас аз эълони онҳо дар сомонаҳои расмӣ ҷойгир кунанд (м. 348, қ. 4). Ба иштирокчиёни мурофиа ҳуқуқ дода мешавад, ки фикри худро оид ба шикояти назоратӣ баён кунанд (м. 410, қ. 6). Ғайр аз ин, моддаи 245 ваколатҳои мақомоти масъули ҳузури шоҳидон то мурофиаро васеъ мекунад.

Ба Кодекси иҷрои ҷазои ҷиноятӣ оид ба тартиби иҷрои ҷаримаҳо ҳамчун намуди ҷазо тағйирот ворид карда шуд. Тағйиру иловаҳо, ки бо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон №1854 аз соли 2022 қабул шудаанд, ба инсондӯстона сохтани таҷрибаи ҳуқуқистифодабарӣ, коҳиш додани сарбории иҷтимоии маҳкумшудагон ва пешгирии нақзи ҳуқуқи инсон, аз ҷумла маҳрумияти беасос аз озодӣ барои напардохтани ҷарима равона карда шудаанд.

Махсусан, қисми 2-и моддаи 30 муҳлати ихтиёран пардохт намудани ҷаримаро дароз мекунад: акнун маҳкумшуда маблағи муқарраршударо бояд дар давоми 60 рӯзи баъди эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукм (пештар дар давоми 30 рӯз) пардозад. Ин имкон медиҳад, ки вазъи моддии маҳкумшуда ба назар гирифта ва барои иҷрои қарори суд вақти бештар фароҳам оварда шавад.

Ғайр аз ин, қисми 3-и моддаи 30 бо муқаррароте, ки барои ба таъхир гузоштани пардохти ҷарима имкон медиҳад, пурра карда шуд. Бо дархости маҳкумшуда ва дар асоси хулосаи иҷрочии суд, суд метавонад ба муҳлати то шаш моҳ батаъхиргузории пардохтро таъин намояд, агар маҳкумшуда имкони пардохти яквақтаи ҷаримаро надошта бошад. Муҳлати батаъхиргузорӣ аз лаҳзаи эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукм, ки номуайянии ҳуқуқиро бартараф месозад ва сӯйистифодаи эҳтимолиро пешгирӣ мекунад, ба назар гирифта мешавад.

Ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тартиб ва шароити нигоҳдории гумонбаршудагон, айбдоршавандагон ва судшавандаҳо» тағйирот ворид карда шуд, ки ба таҳкими кафолатҳои ҳуқуқҳои шахсони дар ҳабс қарордошта, бахусус ноболиғон, инчунин боло бурдани шаффофият ва эътимоднокии тартиби муайянии ҳуқуқӣ равона гардидааст. Тағйиру иловаҳо, ки бо қонунҳои №1665 (соли 2020) ва №1758 (соли 2021) қабул шудаанд, ба дастрасӣ ба адвокатҳо, муоинаи тиббӣ, шароити нигоҳдорӣ ва чораҳои интизомӣ дахл доранд.

Дар мавриди дастрасӣ ба ёрии ҳуқуқӣ (моддаи 18) мушаххас карда шудааст, ки адвокат-ҳимоятгар ба парванда дар асоси ордер ва ҳуҷҷати адвокатӣ роҳ дода мешавад. Тағйироти мазкур расмиётро сода намуда, имкони худсарона рад кардани дастрасӣ ба вакили мудофеъро аз байн мебарад ва ҳуқуқ ба ҳимоя аз лаҳзаи боздоштро таҳким мебахшад.

Тағйироти ҷиддӣ ба ҳимояи ҳуқуқҳои ноболиғон дахл дошт. Мутобиқи моддаи 32, дар ҳолати гумон бурдан ба зӯроварӣ нисбати ноболиғ муоинаи ҳатмии тиббӣ бо иштироки на камтар аз се мутахассиси тиббии мустақил, ки ба муассисаи ислоҳӣ робита надоранд, гузаронида мешавад. Ин барои ба таври объективӣ муайян намудани ҳолатҳои эҳтимолии муносибати бераҳмона равона карда шудааст.

Банди қаблии моддаи 34, ки дар ҳолатҳои истисноӣ ба ҳабси якҷояи ноболиғон бо калонсолон иҷозат медод, низ бекор карда шуд. Таҳрири нав ин имконро комилан аз байн бурда, ҷойгиркунии алоҳидаро таъмин намуда, хатари расонидани зарари ҷисмонӣ ва равониро ба ноболиғон коҳиш медиҳад.

Тағйиру иловаҳо ба моддаи 38 истифодаи чораҳои изолятсионӣ нисбат ба ноболиғонро маҳдуд карданд. Мушаххас карда шудааст, ки картсер ё камераи якнафара барои нигоҳ доштан ба муҳлати то 15 рӯз нисбати шахсони аз 18-сола поён наметавонад истифода гардад. Ин ба меъёрҳои байналмилалӣ дар самти муносибат бо кӯдакон мувофиқат мекунад ва ба пешгирии осеби равониву муносибати бераҳмона дар шароити изолятсионӣ нигаронида шудааст.